ΒΙΒΛΙΟΠΩΛΕΙΟ ΜΙΕΤ- ΑΜΕΡΙΚΗΣ 13

Ο Θεμιστοκλής Ξανθόπουλος συνοψίζει αντικείμενο ερευνητικής δουλειάς επτά χρόνων για δύο κοινά σε όλους μας νοητικά ζητούμενα: την ενδόμυχη και συνήθως βασανιστική αναζήτηση των αιτίων που οδηγούν τη ζωή μας μέχρι το εκάστοτε σημείο «παρόν» και την πιεστική ανάγκη χάραξης ρεαλιστικής διεξόδου προς ένα απαλλαγμένο από την περιρρέουσα δυστοπία μέλλον. Το «Οδοιπορικό στο δοκίμιο» εισάγει τον αναγνώστη στις πηγές του όλου νοητικού εγχειρήματος. Χαρτογραφούνται οι εμφανείς δομές, λειτουργίες και πρωταγωνιστές στον κοινό ανθρώπινο νου, αποτυπώνεται η σημερινή εφιαλτική παγκόσμια κοινωνικοοικονομική πραγματικότητα, που μετασχηματίζει το τρίτο ημιτελές μέρος της μουσικής συμφωνίας του είδους μας homo sapiens στη βιόσφαιρα σε κακόηχο παραλήρημα. Στο κύριο μέρος του δοκιμίου ιχνηλατείται η συναρπαστική διαδρομή της ανθρωπότητας, από τη γένεση μιας διακεκριμένης βιολογικής οντότητας με αδύναμα τα εμφανή προσόντα για την επιβίωση και ολιγάριθμη περιθωριακή παρουσία στην πανίδα, μέχρι τον καλπάζοντα κατά τον τελευταίο αιώνα πληθωρισμό απογόνων σε ακραίες αντιφάσεις δύναμης και εξαθλίωσης, υβριστικής αλαζονείας και βουβής απελπισίας. Ο συγγραφέας, ταπεινός διάκονος πρακτικών εφαρμογών της υψηλόφρονος ρήσης sapere aude του Καντ, διαπιστώνει τις καταστροφικές για τις νέες γενιές συνέπειες της επικράτησης του προτύπου homo economicus consumens, την επιβολή με πανίσχυρα επικοινωνιακά μέσα του νέο-μεσαιωνικού δόγματος «Ο καθένας για τον εαυτό του και η Αγορά –στη θέση του Θεού– για όλους». Διατηρεί, εντούτοις, και την ιδιότητα του αισιόδοξου διακόνου των θετικών επιστημών. Θαυμάζει την εκρηκτική οριζόντια διάχυση της πληροφορίας και την αποφασιστική συμβολή της στον εκδημοκρατισμό της δημιουργικής γνώσης για την αυτοδύναμη παραγωγή χρήσιμων και ανθεκτικών στον παγκόσμιο ανταγωνισμό προϊόντων και υπηρεσιών. Πολλά και ενδιαφέροντα είναι τα σχετικά με το θέμα του εκδοθέντος δοκιμίου αφηγήματα. Ο Θεμιστοκλής Ξανθόπουλος επιχειρεί να προσθέσει στο δικό του αφήγημα και το «χρήσιμον», ένα νοητικό εργαλείο εφοδιασμένο με αξιόπιστο γνωσιολογικό υπόβαθρο από σημαίνοντα προγενετικά και εξελικτικά κατά την προϊστορική και ιστορική περίοδο του είδους μας χαρακτηριστικά. Προσβλέπει συνακόλουθα στη συμβολή του αναγνώστη, από τη διόρθωση λαθών και συμπλήρωση παραλείψεων μέχρι τη ρητή αντιπαράθεση απόψεων.

(από την παρουσίαση του βιβλίου στο Ε.Μ.Π.)

Εδώ και διακόσια χρόνια οι πεσιμιστές έχουν κυριαρχήσει στον δημόσιο διάλογο, επιμένοντας ότι τα πράγματα θα γίνουν σύντομα πολύ χειρότερα. Στην πραγματικότητα όμως, η ζωή βελτιώνεται – και μάλιστα με επιταχυνόμενο ρυθμό. Η πρόσβαση στην τροφή, το εισόδημα και το προσδόκιμο ζωής βρίσκονται σε άνοδο· οι αρρώστιες, η παιδική θνησιμότητα και η βία μειώνονται σε όλη την υφήλιο. Η Αφρική βγαίνει από τη φτώχεια ακολουθώντας την Ασία· το Διαδίκτυο, το κινητό τηλέφωνο και η μεταφορά εμπορευμάτων με κοντέινερ κάνουν τη ζωή των ανθρώπων πιο πλούσια από όσο ποτέ στο παρελθόν. Ο συλλογικός μας εγκέφαλος (οι διασυνδεδεμένες δεξιότητες και γνώσεις της ανθρωπότητας) μας έχει προσφέρει τεράστιες δυνατότητες, και φαίνεται να μας επιφυλάσσει ασύλληπτες εξελίξεις για το μέλλον. Σε αυτή την τολμηρή και εγκαρδιωτική διερεύνηση του τρόπου με τον οποίο ο ανθρώπινος πολιτισμός εξελίσσεται στη θετική κατεύθυνση μέσω της ανταλλαγής και της εξειδίκευσης, ο γνωστός συγγραφέας Ματτ Ρίντλεϋ δεν αρκείται στο να περιγράψει πώς βελτιώνονται τα πράγματα. Εξηγεί επίσης το γιατί. Ένα πνευματώδες, αναζωογονητικό και διαφωτιστικό έργο που καλύπτει όλο το εύρος της ανθρώπινης ιστορίας –από την Εποχή του Λίθου μέχρι το Διαδίκτυο– η Ορθολογική αισιοδοξία θα αλλάξει την αντίληψή σας για τον κόσμο προς το καλύτερο.

(από το οπισθόφυλλο του βιβλίου)

Βρισκόμαστε σε μια εξαιρετικά κρίσιμη περίοδο κατά την οποία η ανθρωπότητα αντιμετωπίζει την υπέρβαση των ορίων της. Όσο και αν η πλειονότητα των ανθρώπων για διάφορους λόγους δεν το συνειδητοποιεί, υπάρχουν δύο αποφασιστικοί δείκτες που το επιβεβαιώνουν. Ο ένας, στο επίπεδο του ρητού, είναι ότι αδυνατούμε να απαντήσουμε στο βασικό ερώτημα «πού οδεύουμε;» Ο δεύτερος, στο επίπεδο του άρρητου, είναι η γενική διέγερση και αναταραχή που εκδηλώνεται σε όλες τις γωνίες του πλανήτη. Επιπλέον, υπάρχει η εμπειρική μαρτυρία της βαθιάς αντίφασης ανάμεσα στη ραγδαία ανάπτυξη της τεχνολογίας και στην επίσης ραγδαία αύξηση της ανισότητας και της κοινωνικής παθολογίας: φτώχεια, βία, κατάθλιψη, τράφικιν γυναικών και τόσα άλλα. Εάν η αποδόμηση του βιομηχανικού μοντέλου που διαπερνά την παγκόσμια κρίση οδηγεί στην αντιστροφή των σχέσεων μεταξύ της κοινωνίας και των αγορών και στην επιβολή ενός τοπίου αταξίας, είναι προφανής η μεγάλη δυσκολία να προταθούν λύσεις.

Το βιβλίο επισημαίνει την ανάγκη μιας ριζικής αναθεώρησης της μεθοδολογίας μας, αναδιαμόρφωσης δηλαδή ή δημιουργίας νέων κριτηρίων και εννοιών που θα επιτρέψουν να ανασυγκροτήσουμε τον προβληματισμό μας και να κατανοήσουμε το τοπίο της παγκόσμιας κρίσης. Η επιστήμη που καλείται να επιφορτιστεί με αυτό το εγχείρημα είναι η ανθρωπολογία, εξ ορισμού αρμόδια για τα γενικά προβλήματα της κοινωνίας.

Στο βιβλίο αυτό επιχειρούνται η εξέταση, η ανάλυση και η ερμηνεία της πραγματικότητας που διαμόρφωναν κάθε φορά οι εξεγέρσεις στην Κύπρο κατά το πρώτο μισό του 19ου αιώνα. 

Για την οθωμανική Κύπρο, το πρώτο μισό του 19ου αιώνα είναι περίοδος μεγάλης αναταραχής, που σημαδεύεται από τέσσερις σημαντικές στιγμές: τη μεγάλη και πολύμηνη εξέγερση του 1804, κυρίως στη Λευκωσία, τα γεγονότα και τις εκτελέσεις του Ιουλίου του 1821, τις τρεις παράλληλες εξεγέρσεις του 1833 και την αναστάτωση του 1840-41 εξαιτίας των διοικητικών μεταρρυθμίσεων που επιχειρήθηκαν. Το βιβλίο αυτό διερευνά τα αίτια και τις αφορμές των ταραχών, το ευρύτερο πλαίσιο μέσα στο οποίο ξέσπασαν και τις αντιδράσεις της τοπικής και της κεντρικής εξουσίας. 

Οι εξεγέρσεις αναλύονται ως ένα είδος διαπραγμάτευσης ανάμεσα σε πολλούς και διαφορετικούς συντελεστές: την Υψηλή Πύλη στην Κωνσταντινούπολη, τους φορείς εξουσίας του σουλτάνου σε τοπικό επίπεδο (μουσουλμανικούς και χριστιανικούς), τους προξένους ευρωπαϊκών κρατών, και φυσικά τους ίδιους τους εξεγερμένους που προβάλλουν συγκεκριμένα αιτήματα ή αντιδρούν σε ορισμένες πολιτικές. 

Πέρα από την αποκατάσταση της τάξης και την επιστροφή στην όποια οθωμανική κανονικότητα, τα αποτελέσματα αυτών των ταραχών είναι πολυσήμαντα, καθώς επιτρέπουν να αναδειχθεί κάθε φορά η τοπική πραγματικότητα σε σχέση με το ευρύτερο πολιτικό και κοινωνικοοικονομικό περιβάλλον και να αποκωδικοποιηθεί ο τρόπος με τον οποίο ασκείται, αλλά και αμφισβητείται, η οθωμανική εξουσία στην περιφέρεια της αυτοκρατορίας.

Το βιβλίο αυτό είναι η προσπάθεια ενός ανθρωπολόγου να ανιχνεύσει, με βάση τα εμπειρικά δεδομένα της επιτόπιας έρευνας, τους τρόπους με τους οποίους εμείς οι άνθρωποι αναπαράγουμε, έστω και ασυνείδητα, τις συνθήκες που μας καταπιέζουν. 

Δεν υπάρχει κανένας λόγος για τον οποίο οι Έλληνες θα ’πρεπε να θεωρούν ότι το κριτήριο της «ευρωπαϊκότητας» αποτελεί αναγκαία και αποκλειστική βάση για την αξιολόγηση του δικού τους πολιτισμού. 

Αν δεν πιστεύουμε ότι είναι το αναπόφευκτο πεπρωμένο των μικρότερων λαών να δέχονται χωρίς διαμαρτυρία την υποβάθμισή τους και την περιφρόνησή τους απ’ τις μεγαλύτερες και πιο ισχυρές χώρες, αν δηλαδή δεν αντικρίζουμε μοιρολατρικά την ιεράρχηση των πολιτισμικών αρχών και αξιών την οποία εκμεταλλεύονται οι ηγέτες ορισμένων παντοδύναμων χωρών, πώς και με ποιον τρόπο θα ξεθάψουμε τις δομές και τις διαδικασίες που τους επιτρέπουν να διαιωνίζουν την υπεροχή τους; Θ’ αρχίσουμε με την κριτική ανάλυση της πολιτισμικής οικειότητας και της αναπαραγωγής των σχέσεων ανισότητας στις καθημερινές τελέσεις των κοινωνικών σχέσεων. 

 Αυτό το βιβλίο είναι, πιστεύω, ριζοσπαστικά ανθρωπολογικό. Είναι όμως επίσης –και αυτό μπορεί να ισοδυναμεί με το ίδιο πράγμα– ένα βιβλίο άκρως πολιτικού χαρακτήρα. 

Για να αναδείξει τα αλληλεπικαλυπτόμενα πεδία της κοινωνικής ποιητικής και της πολιτισμικής οικειότητας –μια πρωτότυπη επεξεργασία με την οποία, εμπνευσμένος από το παράδειγμα της Ελλάδας, έβαλε τη σφραγίδα του στην ανθρωπολογική σκέψη– ο Μάικλ Χέρτσφελντ ξεκινάει από το διχασμό ανάμεσα στα επίσημα πρότυπα του εθνικού πολιτισμού και τις εμπειρίες των απλών πολιτών, και μαζί από το παράδοξο που προκύπτει όταν πολλοί απ’ αυτούς απορρίπτουν κανόνες κατοχυρωμένους από το κράτος, αλλά σε στιγμές κρίσης αποδεικνύονται οι πιο πιστοί υπερασπιστές του.

Πώς αντιλαμβάνονται οι άνθρωποι το περιβάλλον; Μια δυναμική θεώρηση από έναν ειδήμονα της συγκριτικής ανθρωπολογίας, της εξελικτικής θεωρίας και των σχέσεων πολιτισμού, τεχνολογίας και οικολογίας. 

Σύμφωνα με τον Τιμ Ίνγκολντ, η πολιτισμική ποικιλότητα συνίσταται, πρώτα απ’ όλα, στην ποικιλία των δεξιοτήτων. Ούτε έμφυτες, ούτε επίκτητες, αλλά βιολογικές όσο και πολιτισμικές, οι δεξιότητες αναπτύσσονται και ενσωματώνονται στον ανθρώπινο οργανισμό μέσα από την πρακτική και την εκπαίδευση σ’ ένα περίγυρο. Για να εξηγήσουμε τη γέννησή τους μέσα από τη δυναμική της ανάπτυξης, απαιτείται μια οικολογική προσέγγιση, η οποία εντάσσει τους ανθρώπους στο πλαίσιο μιας ενεργητικής εμπλοκής με το συστατικά του περιβάλλοντός τους. 

Τα δοκίμια που συνθέτουν αυτό το βιβλίο επικεντρώνονται στην εξασφάλιση της διαβίωσης, στο νόημα της «κατοίκησης» και στο χαρακτήρα των δεξιοτήτων, συνυφαίνοντας προσεγγίσεις από τα πεδία της κοινωνικής ανθρωπολογίας, της οικολογικής ψυχολογίας, της εξελικτικής βιολογίας και της φαινομενολογίας έτσι όπως δεν είχε ξαναγίνει ποτέ πριν. Το βιβλίο επαναστατικοποιεί τον τρόπο με τον οποίο σκεφτόμαστε τι είναι «βιολογικό» και τι «πολιτισμικό» στους ανθρώπους, τι συνιστά εξέλιξη και ιστορία και τι σημαίνει για τα ανθρώπινα όντα –που είναι ταυτόχρονα οργανισμοί και πρόσωπα– να κατοικούν ένα χώρο. Προσφέρει έτσι μια μοναδική κατανόηση της πρόσληψης του περιβάλλοντος, πολύτιμη όχι μόνο σε ανθρωπολόγους, αλλά και σε βιολόγους, ψυχολόγους, αρχαιολόγους, γεωγράφους και φιλοσόφους.

Εκατό χιλιάδες χρόνια πριν τουλάχιστον έξι "ανθρώπινα" είδη κατοικούσαν στη γη. Σήμερα υπάρχει μόνο ένα: ο Homo Sapiens, δηλαδή εμείς. Πώς τα κατάφερε το είδος μας στη μάχη για την κυριαρχία; Πώς βρέθηκαν οι τροφοσυλλέκτες πρόγονοί μας να στήνουν πόλεις και βασίλεια; Πώς φτάσαμε να πιστεύουμε σε θεούς, σε έθνη και σε ανθρώπινα δικαιώματα; Να εμπιστευόμαστε χρήματα, νόμους και βιβλία; Να υποδουλωνόμαστε σε γραφειοκρατίες, χρονοδιαγράμματα και καταναλωτικά μοντέλα; Και πώς θα είναι ο κόσμος μας στις χιλιετίες που θα έρθουν; 

Ο καθηγητής Γιουβάλ Νώε Χαράρι διατρέχει όλη την ανθρώπινη ιστορία, από τους πρώτους ανθρώπους που περπάτησαν στη γη μέχρι τις ριζοσπαστικές -και ενίοτε καταστροφικές- καινοτομίες της Γνωστικής, της Αγροτικής και της Επιστημονικής Επανάστασης. Αντλώντας από ένα τεράστιο φάσμα επιστημών (βιολογία και γενετική, παλαιοντολογία και ιστορία, ανθρωπολογία, κοινωνιολογία και οικονομικά), προσφέρει πρωτότυπες και συχνά διασκεδαστικές απαντήσεις στα πιο κρίσιμα ερωτήματα. Τολμηρό, πολυδιάστατο, προκλητικό, το "Σάπιενς" θέτει υπό αμφισβήτηση όλα όσα νομίζαμε ότι ξέρουμε για την ανθρώπινη κατάσταση: τις πεποιθήσεις μας, τις πράξεις μας, τη δύναμή μας... και το ίδιο μας το μέλλον. 

(Από την παρουσίαση της έκδοσης)